Struve Henryk, pseud. i krypt.: Fl. K. Gąsiorowski, G., Henryk Karol Gąsiorowski, H.S., H.St., S., St. (1840–1912), filozof, krytyk artystyczny, profesor Szkoły Głównej w Warszawie i Uniwersytetu Warszawskiego.
Ur. 27 VI w Gąsiorowie, niedaleko Koła (gub. kaliska), w rodzinie protestanckiej; był synem Jerzego (zm. 1886), niemieckiego leśnika, rodem z Monachium, przybyłego do Polski w r. 1827, intendenta lasów rządowych w Król. Pol., i Eugenii z domu de Witte, ur. w Poznaniu w rodzinie pochodzenia holenderskiego. Był bratankiem Gustawa Struve (1805–1870), niemieckiego prawnika, historyka, publicysty i polityka, uczestnika Wiosny Ludów i powstania w Badenii (1848–9), zaprzyjaźnionego z Ludwikiem Mierosławskim.
W l. 1849–52 uczył się S. w gimnazjum w Warszawie, a w l. 1853–8 w gimnazjum w Piotrkowie. W r. 1858 wyjechał do Tybingi, gdzie do r. 1860 studiował na tamtejszym uniwersytecie teologię protestancką, m.in. u F. Ch. Bauera, przedstawiciela tzw. szkoły krytycznoteologicznej. Pod wpływem Immanuela Hermanna Fichtego zainteresował się filozofią, którą następnie studiował na uniw. w Heidelbergu, a w l. 1860–1 na uniw. w Erlangen. Wrócił następnie na studia teologiczne do Tybingi (1861–2), po czym znów studiował filozofię na uniw. w Getyndze, Halle, Lipsku i Jenie, gdzie słuchał wykładów czołowych przedstawicieli niemieckiej filozofii akademickiej: H. Lotzego, G. Fechnera, H. Ulrici, K. Fischera, M. Drobischa i K. Fortlagego. Już w r. 1862 doktoryzował się w Jenie na podstawie dysertacji Zur Entstehung der Seele (Tübingen). Na początku r. 1863 otrzymał nominację na adiunkta w Szkole Głównej w Warszawie, na podstawie rozprawy konkursowej O stanowisku Arystotelesa w historii filozofii, mianowicie ze względu na jego logikę i metafizykę (W.); wygłosił tam wykład Wywód pojęcia filozofii, opublikowany t.r. łącznie z rozprawą konkursową i odczytem Logika poprzedzona wstępem psychologicznym pt. Wywód pojęcia filozofii. Lekcja wstępna do nauk filozoficznych miana w Szkole Głównej w Warszawie dn. 14 II 1863 r. (W.). W tym czasie ogłosił również dwie prace teologiczne: O dowodach prawdy objawionej według Pisma Świętego („Zwiastun Ewangeliczny” 1863 nr 10–12) i Zasady chrześcijaństwa jako zbawienia świata w Chrystusie (tamże 1863 nr 17–23, 1864 nr 3–24 z przerwami). W r. 1864 został profesorem nadzwycz. i objął w Szkole Głównej Katedrę Filozofii. Wykładał niemal wszystkie przedmioty filozoficzne, od psychologii przez logikę do estetyki. Jego słuchaczami byli m.in. Jan Baudouin de Courtenay, Piotr Chmielowski, Adolf Dygasiński, Franciszek Krupiński, Józef Kotarbiński, Julian Ochorowicz, Aleksander Głowacki (Bolesław Prus), Henryk Sienkiewicz. Wg Chmielowskiego «charakter kojarzący i godzący sprzeczności» filozofii S-go «robił ją śmieszną dla umysłów rzutkich, śmiałych, jednostronnych, lubujących się właśnie w jaskrawych kontrastach». Uznając psychologię za punkt wyjścia wszelkich filozoficznych dociekań, opublikował S. w tym czasie: O temperamentach. Psychologiczne wskazówki do poznania ludzi (W. 1864), O psychologicznej zasadzie teorii poznania (W. 1864) oraz rozprawę z estetyki O pięknie i jego objawach (W. 1865). Na posiedzeniu Tow. Lekarskiego Warszawskiego wystąpił z referatem O istnieniu duszy i jej udziale w chorobach umysłowych (W. 1867), który wywołał burzliwą dyskusję w środowisku lekarskim ze względu na tezę o ścisłym związku między filozofią i psychiatrią (m.in. artykuł Stanisława Markiewicza w „Klinice” 1867, na co S. replikował w „Gaz. Lek.” T. 2: 1867). S. zabrał też głos w kwestii kobiecej, wygłaszając 29 III 1867 w Szkole Głównej wykład O estetycznym wychowaniu kobiety („Tyg. Ilustr.” 1867 nr 394, 396, odb. W. 1867) oraz publikując artykuł O emancypacji kobiet („Kron. Rodzinna” 1867/8 nr 4–5, odb. W. 1868); głosząc pochwałę «kobiety familijnej», gotów był przyzwolić na edukację kobiet w zakresie sztuki i rzemiosł artystycznych. W r. 1870 wydał książkę pt. Wykład systematyczny logiki, czyli nauka dochodzenia i poznania prawdy. T. 1: Część wstępna (W.). Utożsamiał w niej teorię poznania i logikę, którą podobnie jak większość filozofów niemieckich 2. poł. XIX w. pojmował psychologistycznie i antyformalistycznie. Zadaniem logiki miało być w szczególności badanie ludzkich możliwości poznawczych i formułowanie praw myślenia, co umożliwiałoby właściwe ujęcie stosunku człowieka do świata.
W wyniku zamknięcia w r. 1869 Szkoły Głównej i powołania w jej miejsce Cesarskiego Uniw. Warsz. z rosyjskim językiem wykładowym, S. musiał doktoryzować się ponownie w tym języku. Uczynił to na podstawie rozprawy o genezie zjawisk duchowych pt. Samostajatel’noe načalo duševnych javlenij. Psichofiziologičeskoe isslědovanie („Russkij vestnik” T. 85), która wywołała ostrą polemikę w moskiewskim środowisku filozoficznym. S. wspierany przez krąg konserwatywnego „Russkogo vestnika” z redaktorem M. Katkowem, miał wśród adwersarzy N. Aksakowa („Podspudnyj materializm. Po povodu disputa g-na Struve”, Moskva 1870) oraz S. Usowa („Po povodu dissertacyi g-na Struve”, Moskva 1870), którzy w uznaniu przez S-go duszy za samodzielne źródło zjawisk psychicznych dopatrywali się «utajonego materializmu». Praca S-go wywołała też zainteresowanie F. Dostojewskiego, który ocenił ją jako «utrzymaną w [...] najnowszej manierze myślowej filozofów niemieckich», a za «materialność duszy» pochwalił (list do N. Strachowa z r. 1870). W marcu t.r. uzyskał S. doktorat w Moskwie. Nie przyjął propozycji pracy na Uniw. Moskiewskim i w r. 1871 został profesorem zwycz. Uniw. Warsz. Wykładać jednak mógł tylko logikę i psychologię oraz historię filozofii dla filologów i prawników. W swoim warszawskim mieszkaniu prowadził w języku polskim otwarte privatissimum (znane jako dysputarium), w którym uczestniczyło do trzydziestu studentów (m.in. Zenon Przesmycki, Jan Kucharzewski, Stanisław Kasznica, Stanisław Brzozowski), a niekiedy i zaproszeni goście (np. Chmielowski i Wincenty Lutosławski). Na podstawie wykładów opublikował Otličitel’nyja čerty filosofii i ich značenie v sravnenii s drugimi naukami („Varšavskije universiteskie izvestija” 1872 nr 4, przekład polski Stanisława Tomaszewskiego pt. Cechy charakterystyczne filozofii i jej znaczenie w porównaniu z innymi naukami, W. 1875).
Od r. 1871 współpracował S. z „Biblioteką Warszawską”, publikując na jej łamach artykuły z krytyki artystycznej i filozofii, m.in. O teatrze i jego znaczeniu dla życia społecznego (t. 2, odczyt wygłoszony w Ratuszu 13 III t.r., odb. W. 1871) oraz Filozofia pozytywna i jej stosunek do psychologii angielskiej (1874 t. 4). W l. 1873–5 należał do zespołu redakcyjnego „Biblioteki Warszawskiej”; podejrzewany o «bezwyznaniowy ateizm» został jednak stamtąd «wyciśnięty». W „Russkim vestniku” (T. 103: 1873) ogłosił recenzję dzieła E. Hartmanna „Die Philosophie des Unbewussten. Versuch einer Weltanschauung” pt. Novejšee proizvedenie filosofskogo pessimizma v Germanii. Na łamach „Wieku” (R. 1: 1873 nr 6206) ukazało się ważne omówienie książki H. Taine’a „De l’intelligence”, które wywołało polemikę Ochorowicza („Niwa 1873 nr 44) oraz Chmielowskiego (tamże nr 45), zarzucających S-mu próbę ujednolicenia filozofii w kierunku syntezy idealistyczno-realistycznej i odebrania pozytywizmowi statusu systemu, badającego rzeczywistość w sposób odmienny. W r. 1874 opublikował S. wielokrotnie odtąd wznawiany podręcznik Elementarnaja logika. Rukovodstvo dlja prepodavanija v srednich učebnych zavedenijach i dlja samoobučenija (W., wyd. 14, Pet. 1910, po polsku pt. Logika elementarna. Podręcznik dla szkół i samouków. Z dodaniem słownika terminów logicznych, W. 1907). Od r. 1874 współpracował z berlińskim czasopismem „Philosophische Monatshefte”, w którym publikował rozprawy stosujące analizę psychologiczną do pojęć metafizycznych, m.in. Psychologisch-metaphysische Analyse des Begriffs der Notwendigkeit (Bd. 10: 1874) oraz Psychologisch-metaphysische Analyse des Begriffs der Freiheit (tamże). W l. 1874–6 wchodził w skład redakcji „Kłosów”; na łamach tego tygodnika zamieścił w r. 1874 artykuł o harmonii między poezją, religią i filozofią pt. Sztuka, moralność i wiedza. Poezja, religia i filozofia. Aforyzm (T. 18 nr 468) oraz rozważania metafizyczne pt. Przeszłość, przyszłość i teraźniejszość. Aforyzm filozoficzny (T. 19 nr 495). Interesując się malarstwem i teatrem, prowadził w „Kłosach” w l. 1875–89 rubrykę „Przegląd Artystyczny”, w której w r. 1875 ogłosił artykuły Malarstwo historyczne (T. 21 nr 523, 524, 538) i Słówko o krytyce artystycznej (T. 21 nr 1027). Krytykował w nich surowo «straszny realizm lubujący się w szpetnym ujemnym», zarazem jednak doceniał jego zdobycze w zakresie techniki malarskiej, a niektórym jego przedstawicielom przyznawał wysokie walory artystyczne (m.in. Obrazy A. Gierymskiego „Gra w mora” i „Austeria rzymska”, „Kłosy” 1875 nr 502). Jako recenzent teatralny zwracał uwagę przede wszystkim na ideowo-moralną wymowę wystawianych sztuk. W „Russkim vestniku” (T. 117: 1875) ogłosił przedstawiony na Uniw. Warsz. wykład Isskustvo i pozitivizm, polemizujący z estetyką Taine’a, a w „Philosophische Monatshefte” przegląd polskiej literatury filozoficznej Die philosophische Literatur der Polen (Bd. 10: 1875) oraz Psychologisch-metaphysische Analyse der Grundgesetze des Denkens (Bd. 12: 1876). W wydanym w r. 1876 szkicu filozoficznym Synteza dwóch światów (W.) przedstawił filozofię syntetyczną, głoszącą panowanie prawa harmonii w świecie i w konsekwencji «pojednanie przeciwieństw», idealizmu i realizmu. Książkę przyjął entuzjastycznie Józef Ignacy Kraszewski („Kłosy” 1876 nr 558), natomiast w środowisku warszawskich pozytywistów wywołała ona reakcje nieprzychylne; krytykowali ją Ochorowicz, Chmielowski i Aleksander Świętochowski, który próbę syntetyzowania przeciwieństw uznał za niezrozumiałą, a pracę nazwał «nieszczęśliwym traktatem» („Przegl. Tyg.” 1876 nr 23). Karol Levittoux z kolei zarzucał S-mu plagiat w stosunku do jego rozprawy „Zarys filozofii natury” (1869), co wywołało dłuższy spór między nimi na łamach prasy warszawskiej.
S. zajmował się też literaturą. W r. 1876 opublikował interpretację „Hamleta” W. Shakespeare’a pt. Hamlet. Eine Charakterstudie (Weimar). W r. 1878 wszedł w skład komitetu jubileuszowego Kraszewskiego; do „Książki jubileuszowej dla uczczenia pięćdziesięcioletniej działalności literackiej Józefa Ignacego Kraszewskiego” (W. 1880) napisał artykuł Józef Ignacy Kraszewski w stosunku do filozoficznych dążności swego czasu. Kontynuując zainteresowania malarskie, opublikował S. w „Kłosach” (T. 29: 1879 nr 713) studium Obraz Matejki „Bitwa pod Grunwaldem”, będące wnikliwą analizą struktury formalnej i kolorystycznej tego dzieła oraz szkic Rafael. Jego rozwój artystyczny i znaczenie w dziejach sztuki pięknej (T. 36: 1883 nr 930–932; „Sprawozdanie Komitetu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Królestwie Polskim za r. 1883”, W. 1884). Z zakresu filozofii ogłosił w r. 1881, jako tom wstępny do „Dzieł” Józefa Kremera, monografię Życie i prace Józefa Kremera. W r. 1884 opublikował Album malarzy polskich w sztychach (W.) oraz szkic estetyczny Prawda i ideał w sztuce („Świt” T. 1 nr 8). Zarówno ten szkic, jak i artykuły ogłoszone wcześniej w „Kłosach” wywołały serię polemik Stanisława Witkiewicza („Wędrowiec” 1884 nr 52, 1885 nr 5–9, 11); krytyk zarzucał S-mu brak profesjonalnej znajomości sztuki, ocenianie dzieła malarskiego wartością idei moralnej, stosowanie prymatu tematu historycznego czy religijnego, a zapominanie o «bezinteresownym upodobaniu» oraz indywidualności artysty. S. bronił swych poglądów w kolejnych artykułach w „Kłosach”: Słówko o krytyce artystycznej (T. 40: 1885 nr 1027–1029), Sztuka dla sztuki (T. 42: 1886 nr 1076) oraz Krytyka i krytycy (T. 43: 1886 nr 1121–1122). W r. 1885 wydał obszerny szkic Aleksander Lesser, jego rozwój artystyczny, stanowisko w historii malarstwa polskiego (W.). W r. 1886 ogłosił Estetykę barw. Zasady upodobania w barwach i ich zastosowanie do stroju, sztuki pięknej i wychowania estetycznego (W.), nowatorskie studium, w którym przyznawał barwom autonomiczną wartość estetyczną i rozpatrywał je w funkcjach symbolicznych oraz ekspresyjnych. Publikowane w czasopismach szkice estetyczne zebrał w tomie Sztuka i piękno (W. 1892). Sztuka wg S-go była połączeniem czynników realnych i idealnych, «obrazową antycypacją urzeczywistniających się ideałów». W swej estetyce przeciwstawiał się S. zarówno teorii heglowskiej, jak i pozytywistycznej. Polemizując z estetyką naturalistyczną E. Vérona i Witkiewicza, za nadrzędną wartość dzieła sztuki uznawał treść kształtującą formę, kładł nacisk na jego oddziaływanie etyczne.
W r. 1887 opatrzył S. wstępem „Traktat o wrażeniach zmysłowych” E. B. de Condillaca w przekładzie Antoniego Langego, rozpoczynając tym samym wydawanie przekładów klasyków filozofii w serii „Biblioteka Filozoficzna”, sponsorowanej przez Kasę im. Józefa Mianowskiego; do r. 1902 ukazało się osiem tomów. Zasadność przedsięwzięcia zakwestionował jednak Adam Mahrburg, pisząc, że filozofia nie jest ćwiczeniem literackim: «najżmudniejsze studia nad Platonem lub Kantem filozofii nas nie uczą» („Kraj” 1888 nr 18, 26 dod. „Przegl. Liter.”). S. opracowywał w tym okresie hasła filozoficzne do „Encyklopedii Wychowawczej” (od r. 1885) oraz do „Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej” (od r. 1891). W „Kłosach” (T. 46: 1888 nr 1176–1177) ogłosił studium Szpetne w sztukach pięknych. Ok. r. 1889 ukazał się obszerny skrypt jego wykładów na Uniw. Warsz. Psichologija (W.), a w „Bibliotece Warszawskiej” rozprawy: Pozytywizm i zadania krytyczne filozofii (1891 t. 1), polemizująca ze stanowiskiem A. Comte’a w kwestii zadań filozofii, oraz Indywidualizm i przedmiotowość w sztuce (1891 t. 3), krytykująca poglądy estetyczne Vérona. W r. 1892 wybrano S-ego na dziekana Wydz. Filozoficznego Uniw. Warsz., ale nie został on zatwierdzony przez władze; stanowisko to uzyskał dopiero w r. 1897. Kontynuował informowanie o polskiej literaturze filozoficznej, tym razem na łamach berlińskiego „Archiv für Geschichte der Philosophie” (Die polnische Literatur zur Geschichte der Philosophie, Bd. 8: 1894/5 H. 1–2, odb. Berlin 1895). Od r. 1896 prowadził korespondencję z Kazimierzem Twardowskim; już t.r. wysoko oceniał jego dorobek w artykule Nowy pracownik na niwie naszej filozofii („Bibl. Warsz.” t. 3). W czasie wakacji często wyjeżdżał za granicę; podczas uzyskanego urlopu (czerwiec 1896 – luty 1897) odbył dłuższą podróż po Europie.
W obszernym, erudycyjnym dziele Enciklopedija filosofskich nauk i napravlenij v sviazi s vvedeniem v filosofiju, ili filosofija filosofii (W. 1890, w jęz. polskim wyd. rozszerzone pt. Wstęp krytyczny do filozofii, czyli rozbiór zasadniczy pojęć o filozofii, W. 1896, wyd. 2, W. 1898, wyd. 3 poprawione i uzup., W. 1903, nagroda Komitetu Kasy im. Mianowskiego) S. nie tylko referował krytycznie poglądy różnych filozofów, ale też dał zarys własnego systemu. Pozostawał pod wpływem swoich niemieckich wykładowców, a także J. Herbarta. Filozofowie ci, dążąc do syntezy rozmaitych ówczesnych nurtów, w szczególności kantyzmu, klasycznego idealizmu niemieckiego i realizmu, z jednej strony ograniczali podmiotową stronę poznania, tak by przedmiot wiedzy nie był tylko konstruktem podmiotu, z drugiej zaś odrzucali materializm i pozytywizm jako kierunki tylko pozornie realistyczne. Takie było tło stanowiska określanego przez S-go jako «idealny realizm» lub «krytyczny realizm» (w terminologii Stanisława Borzyma «ideorealizm»). System ten jako filozofia teoretyczna obejmował epistemologię i metafizykę, przy czym ta druga miała większe znaczenie. Epistemologia S-go, w przeciwieństwie do aprioryzmu Kanta i wąskiego empiryzmu pozytywistów, opierała się na empiryzmie szeroko rozumianym, uznającym wielość doświadczenia. Pluralizm form doświadczenia stanowił podstawę dla uznania istnienia rozmaitych przedmiotów jako realiów, w szczególności ciała, duszy, potocznych przedmiotów materialnych, Boga, wartości, bytów matematycznych, uniwersaliów. Taki pluralizm ontologiczny stanowił replikę S-go wobec monizmu (np. materializmu lub idealizmu obiektywnego czy subiektywnego), redukcjonizmu (np. sprowadzania psychiki do zjawisk fizycznych), scjentyzmu, nominalizmu i naturalizmu (za który S. krytykował pozytywizm angielski, w szczególności ewolucjonizm H. Spencera). Filozofia praktyczna S-go dotykała natomiast problemów etyki i estetyki. S. uważał, że właściwa doktryna etyczna wymaga wolności jednostki (stąd krytyka determinizmu), przyjęcia nieśmiertelności duszy i teistycznego ugruntowania porządku wartości, ale nie w postaci jakiegoś wyznania konfesyjnego, lecz przez przyjęcie obecności Istoty Najwyższej. Etyka ta była realizacją ideału, jednak mocno zakorzenionego w realiach. Struktura systemu S-ego przypominała arystotelizm. S. krytykował pozytywizm w każdej postaci i sam był atakowany przez warszawskich pozytywistów, przede wszystkim przez Mahrburga, Ochorowicza i Aleksandra Raciborskiego. W r. 1897 opublikował w „Bibliotece Warszawskiej” artykuł Pozytywizm i zadania krytyczne filozofii (t. 1). T.r. współdziałał z Władysławem Weryho w założeniu pierwszego polskiego profesjonalnego czasopisma filozoficznego – „Przegląd Filozoficzny”.
W r. 1898 przeszedł S. na emeryturę, ale nadal wykładał na Uniw. Warsz. W „Bibliotece Warszawskiej” przedstawił poglądy Franciszka Krupińskiego (Ks. Franciszek Krupiński jako filozof, 1898 t. 4). Opublikował tamże szkic Anarchizm ducha u obcych i u nas (1899 t. 2, odb. W. 1899, wersja rosyjska pt. Sovremennaja anarchija i ee filosof F. Nicše, Charkov 1900), krytykujący dekadentyzm i «filozofię anarchizmu», jak określał system F. Nietzschego, a także poglądy Cezarego Jellenty i Lutosławskiego. W r. 1900 został prezesem Kasy im. Mianowskiego (w składzie jej zarządu był już od r. 1881). Również w r. 1900 UJ nadał mu doktorat honoris causa. Interesując się stale dziejami rodzimej myśli filozoficznej, wydał S. t.r. książkę dedykowaną Wszechnicy Jagiellońskiej w jej 500-lecie pt. Historia filozofii w Polsce na tle ogólnego rozwoju życia umysłowego. Zeszyt 1. Wiadomości przygotowawcze (W.). Odwołując się do tradycji antyscjentystycznej i antypozytywistycznej, zajął się w niej zwłaszcza tzw. polską filozofią narodową (twórczością Kremera, Karola Libelta i Bronisława Trentowskiego), której jednak zarzucał zbytnią jednostronność. T.r. ogłosił artykuł Materia, duch i energia jako czynniki bytu przedmiotowego. Rozbiór krytyczny tych pojęć („Przegl. Filoz.” R. 3 z. 3, wersja rosyjska Materija, duch i energija, kak načala obiektivnogo bytija. Kritičeskij razbor etich poniatij, „Vera i rozum” 1901), rozważający problemy filozoficzne nowych teorii naukowych. W artykule Ruch etyczny nowszych czasów. Jego dzieje i za-sady („Bibl. Warsz.” 1901 t. 1, odb. W. 1901, wersja rosyjska Etičeskoe dviženie noven’šego vremeni, W. 1901) skrytykował etykę świecką jako pozbawioną sankcji metafizycznej. W r. 1902 opublikował artykuły Zasadniczy charakter etyki jako nauki („Przegl. Pol.” T. 74/75) oraz Przedmiot i materia historii literatury polskiej („Pam. Liter.” R. 1), a także odczyt wygłoszony na UJ Znaczenie filozofii w życiu umysłowym narodu („Bibl. Warsz.” t. 2). W r. 1903 ogłosił artykuł O najwyższej zasadzie postępowania etycznego („Przegl. Filoz.” R. 6 z. 2, odb. Lw. 1903, 1934).
W r. 1903 zakończył S. wykłady na Uniw. Warsz. i wyjechał do Eltham (hrabstwo Kent) w Anglii, gdzie mieszkała jego córka. Nadal utrzymywał kontakty z polskim środowiskiem filozoficznym i pisał prace naukowe. T.r. ukazała się Sztuka i społeczeństwo (W.), a w r. 1904 Immanuel Kant oraz dziejowa doniosłość jego krytycyzmu („Bibl. Warsz.” t. 3), a także Herbert Spencer i jego systemat filozofii syntetycznej (W.). Popularyzując filozofię polską na forum międzynarodowym, wygłosił w r. 1904 odczyt opublikowany pt. Die polnische Philosophie der letzten zehn Jahre (1894–1904) („Arch. für Gesch. der Philosophie” Bd. 18–19: 1904/5 – 1905/6, w jęz. francuskim: La philosophie en Pologne pendant les dix dernières années <1894–1904>, Genève po r. 1904, w przekładzie pol. K. Króla pt. Filozofia polska w ostatnim dziesięcioleciu <1894–1904>, W. 1907). Na łamach „Biblioteki Warszawskiej” opublikował artykuł Istota, ustrój zasadniczy i znaczenie romantyzmu (1905 t. 1). W ostatnich latach życia choroba oczu ograniczyła jego aktywność naukową. W r. 1906 ogłosił rozprawę z zakresu etyki Epikureizm i altruizm („Bibl. Warsz.” t. 4). W r. 1911 opublikował własnym nakładem drugie «w dwójnasób pomnożone» wydanie Wykładu systematycznego logiki z r. 1870 pt. Historia logiki jako teorii poznania w Polsce (W., Nagroda AU). Omówił tam «rozwój logiki u obcych», przedstawiając jej dzieje od Arystotelesa do końca XIX w. oraz historię logiki w Polsce od średniowiecza do początku XX w. Wykład miał charakter doksograficzny z uwzględnieniem autorów i ich dzieł, wzajemnych zależności oraz wpływów obcych. Zgodnie z programową identyfikacją logiki i teorii poznania logika formalna nie została w nim specjalnie wyodrębniona. W związku z tym dzieło S-go stanowiło obszerną historię nie tylko logiki, ale też dużego obszaru filozofii polskiej. Było pierwszym, zakrojonym na tak dużą skalę i opartym na źródłach, często dotąd niepublikowanych, przedstawieniem rozwoju polskiej myśli filozoficznej; do pewnego stopnia zachowało wartość do dzisiaj. Historią filozofii polskiej zajmował się S. także w artykule Słówko o filozofii narodowej polskiej („Ruch Filoz.” R. 1: 1911 nr 1). Wysoko oceniając filozoficzne możliwości Polaków, uważał, że nie są one należycie wykorzystane: «zrobienie samoistnej filozofii polskiej wymaga przede wszystkim wewnętrznej ciągłości jej rozwoju […] Nawiązanie własnej sieci myśli na poglądach poprzedników swojskich wytwarza jednolity pochód filozofii narodowej».
Ideorealizm był poglądem eklektycznym, a w wersji S-go pojawił się kilkadziesiąt lat po niemieckim pierwowzorze. Swoje poglądy przedstawiał S. w okresie, gdy rozkwitał neokantyzm w Niemczech i neoheglizm w Anglii, podczas gdy zwalczany przez niego pozytywizm znalazł nowe wydanie w postaci empiriokrytycyzmu, a polska filozofia narodowa przeżywała zmierzch. Znaczny był wkład S-go w szerzenie na ziemiach polskich nowoczesnej kultury filozoficznej. Jego poglądy na sztukę, pod wpływem ataków Witkiewicza długo lekceważone, zostały docenione dopiero w 2. poł. XX w. (J. Malinowski, M. Rzepińska). S. był zwolennikiem pracy organicznej; lojalny wobec władz ubolewał jednak, że rząd nie prowadzi «polityki liberalnej» i nie nadaje Król. Pol. autonomii, co uczyniłoby Polaków dobrymi obywatelami Rosji (list do Teodora Wierzbowskiego z 30 I 1908). Przez środowisko akademickie traktowany był S. z wielkim szacunkiem, ale jego postawa polityczna budziła niechęć części warszawskiej inteligencji; uważano go za oportunistę. Dn. 12 I 1877 (31 XII 1876 st.st.) został S. mianowany rzeczywistym radcą stanu. Był członkiem: Tow. Naukowego Krakowskiego (od r. 1868), Akad. Umiejętności (od r. 1873 członkiem korespondentem, od r. 1897 członkiem czynnym), członkiem założycielem Polskiego Tow. Filozoficznego we Lwowie (od r. 1904) i Tow. Czytelni Akademickiej tamże oraz członkiem Tow. Naukowego Warszawskiego (od r. 1907). Zmarł 16 V 1912 w Eltham, został pochowany 21 V na miejscowym cmentarzu. Był odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu św. Stanisława, Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu św. Anny oraz Krzyżem Komandorskim Orderu św. Włodzimierza.
W małżeństwie zawartym w r. 1865 z Marią z Karaśkiewiczów miał S. córkę.
Korespondencję S-go, m.in. z Kraszewskim i Twardowskim, opublikowano we fragmentach („Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.” 1974, oprac. S. Borzym, „Kwart. Filoz.” 1993 z. 4, oprac. R. Jadczak, S. Borzym, „Przeszłość dla przyszłości”, W. 2003). Rękopisy przechowują: Biblioteka Zakł. Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Biblioteka Jagiellońska i Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie.
W filmie biograficznym o Aleksandrze Gierymskim pt. „Mansarda” (1963), w reżyserii Konrada Nałęckiego, postać S-go odtworzył Aleksander Bardini.
Portret przez Karola Millera, pastel, przed r. 1902, w Muz. Narod. w W.; Fot. w B. Jag.: sygn. IF 2776 t. 29 I, IF 2180 t. 22 II, IF 9851 t. 107 I; – Bibliogr. filozofii pol., III; Brockhaus H., Efron I. A., Enciklopedičeskij slovar’, Pet. 1901 XXXI; Dawni pisarze polscy, W. 2003 IV; Estreicher w. XIX; Filoz. w Pol. Słown. (fot.); Nowy Korbut, XV (bibliogr.); Poczet członków Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności w latach 1872–2000, Kr. 2006; Słown. pseudonimów, I–IV; Słownik psychologów polskich, P. 1992; Śródka A., Uczeni polscy, W. 1998 IV (fot.); Ziegenfuss W., Jung G., Philosophen-Lexikon. Handwörterbuch der Philosophie nach Personen, Berlin 1950 II (błędne informacje o miejscu ur. i śmierci S-go); – Błachnio J. R., „Biblioteka Warszawska”, forum polskiej filozofii w latach 1841–1915, Bydgoszcz 1999; Bolesław Prus 1847–1912. Kalendarz życia i twórczości, Oprac. K. Tokarzówna, S. Fita, W. 1969; Borzym S., Henryk Struve, w: Polska myśl filozoficzna i społeczna, Red. B. Skarga, W. 1975 II (fot.); tenże, Poglądy filozoficzne Henryka Struvego, Wr. 1974 (bibliogr.); Borzym S., i in., Zarys dziejów filozofii polskiej 1815–1918, W. 1983; Chmielowski P., Zarys najnowszej literatury polskiej (1864–1897), Pet. 1898; Fita S., Bolesław Prus i Henryk Struve (z niedrukowanej korespondencji), „Przegl. Human.” 1964 nr 2; Fox D., Henryk Struve – teoretyk teatru i krytyk teatralny, w: Polska krytyka teatralna w XIX wieku, W. 1994; Hist. nauki pol., IV; Jadczak R., Henryk Struve – filozof schyłku epoki romantyzmu, „Przegl. Artyst.-Liter.” 1995 nr 5; tenże, Henryk Struve i Kazimierz Twardowski – z dziejów spotkania dwóch filozofów, „Studia Filoz.” 1988 nr 8; tenże, Spór między Struvem a Twardowskim o przedmiot, zakres i metodę filozofii, „Tor. Przegl. Filoz.” 1999 t. 2; Kaszewski K., Dr Henryk Struve (zarys 35-letniej działalności jako profesora i pisarza), W. 1898; Kozakowska S., Teoria wychowania estetycznego Henryka Struvego, Acta Univ. Wratislaviensis 1990 nr 1186, Prace Pedagog., t. 71; Malinowski J., Henryk Struve – teoretyk i krytyk sztuki, „Biul. Hist. Sztuki” R. 37: 1975 nr 1; tenże, Imitacje światła, Kr. 1897; tenże, Malarstwo polskie XIX wieku, W. 2003; Melbechowska-Luty A., Szubert P., Posągi i ludzie. Antologia tekstów o rzeźbie 1815–1889, W. 1993; Olszaniecka M., Dziwny człowiek (O Stanisławie Witkiewiczu), Kr. 1984; Rzepińska M., Historia koloru w dziejach malarstwa europejskiego, Kr. 1983; taż, Problem koloru w polskiej myśli i sztuce w XIX w., w: Myśli o sztuce, W. 1976; 700 lat myśli polskiej. Filozofia i myśli społeczna w Polsce 1865–1895, Red. A. Hochfeldowa, B. Skarga, W. 1980 cz. 2; Szweykowski Z., Zarys historii Kasy im. Mianowskiego, „Nauka Pol.” T. 15: 1932; Zieleńczyk A., Henryk Struve i jego filozofia, „Bibl. Warsz.” 1912 t. 3; tenże, Stanowisko Henryka Struvego w dziejach filozofii polskiej, „Przegl. Filoz.” R. 16: 1913; – Dostojewski F., Listy, W. 1979; Szkoła Gł. Warsz. Mater., I; Witkiewicz S., Sztuka i krytyka u nas, Red. M. Olszaniecka, w: tenże, Pisma zebrane, Red. J. Z. Jakubowski, M. Olszaniecka, Kr. 1971 I; – „Gaz. Warsz.” 1903 nr 152, 250; „Kwart. Filoz.” 1993 z. 4 (listy S-go do Twardowskiego); „Tyg. Ilustr.” 1903 nr 25 s. 483 (fot.), 1910 nr 31 s. 631 (fot.); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1912: „Bibl. Warsz.” t. 2, „Biesiada Liter.” s. 456, „Gaz. Lwow.” nr 115, „Głos Narod.” nr 134; „Kur. Warsz.” nr 135, 137, 145, „Pam. Liter.” s. 511–13 (J. Kleiner), „Przegl. Filoz.” z. 2, „Przegl. Pol.” t. 185 (W. Rubczyński), „Ruch. Filoz.” R. 2 nr 6 (Twardowski); – Arch. uniw. w Erlangen: Metryka uniw. z r. 1860; B. Jag.: sygn. 6535 IV akc. 1/60–2/60, 4/60–7/60, 39/64 (szkic autobiogr. z r. 1897), akc. 278/60, 281/60; B. Ossol.: sygn. 4812/I, 12042/III.
Jan Woleński